Ludzie nie egzystują w próżni. Funkcjonują w środowiskach, które wyznaczają im pewne ramy moralne i społeczne, definiujące oraz wskazujące zachowania pożądane, jak i zabronione. Zestaw powszechnie przyjętych wartości regulujących większość, jeśli nie wszystkie, obszary życia członków danej społeczności od wieków jest w znacznej mierze kształtowany przez wyznawaną w regionie religię. Liczne regulacje dotyczą zwłaszcza działalności gospodarczej człowieka, oddziałując tym samym na rozwój cywilizacyjny poszczególnych zbiorowości.

Szczególnie charakterystyczny był wpływ kultury islamu na tradycję biznesu i bankowości. Współcześnie tendencje te stopniowo zanikają – ludzie biznesu z Zatoki Perskiej powoli dostosowują się do zachodnich standardów prowadzenia działalności gospodarczej – nadal jednak pozostają istotne.

Koran a biznes

Naturalnie, istnieje wiele szkół interpretacji świętej księgi islamu. Globalna populacja muzułmanów wynosi ponad 1,6 miliarda ludzi, którzy dzielą się na poszczególne grupy wyznaniowe. Wśród nich najważniejsza linia podziału przebiega pomiędzy sunnitami (około 80% muzułmanów) a szyitami (około 15% muzułmanów). Trudno zatem mówić w tym przypadku o jednorodnej grupie, gdyż nawet w obrębie tych samych odłamów występują znaczne różnice regionalne. Jest jednak pięć filarów islamu, wspólnych, w subtelnie zmodyfikowanych wersjach, dla wszystkich wiernych. Są to:

  1. Wiara, że nie ma Boga prócz Allaha, a Mohamet jest Posłańcem Allaha
  2. Przestrzeganie obowiązku modlitwy
  3. Zakat
  4. Post w czasie ramadanu
  5. Odbycie pielgrzymki do Mekki

W kontekście działalności gospodarczej szczególne znaczenie ma zakat. To swego rodzaju podatek nałożony przez Boga w interesie społeczeństwa. Zazwyczaj wynosi 2,5% całości posiadanego majątku, jeżeli ten przekracza pewną minimalną wysokość, nazywaną nisab. Środki zebrane poprzez zakat powinny zostać przeznaczone na między innymi:

  • Pomoc ludziom dotkniętym ubóstwem i chorobami
  • Pomoc dłużnikom
  • Propagowanie islamu
  • Opłacenie ludzi zbierających zakat

Historycznie zakat był obowiązkowym świadczeniem dla wszystkich muzułmanów, którzy oprócz tego powinni również płacić sadaqat, czyli dobrowolną jałmużnę. Od innowierców zamieszkałych na terenie państwa islamskiego pobierano jizya – podatek od niewiernych.Obecnie w większości państw, gdzie dominująca religią jest islam, zakat ma charakter dobrowolnego świadczenia. Są jednak wyjątki, takie jak Pakistan, Malezja, Arabia Saudyjska czy Jemen, w których to świadczenie jest obligatoryjne i zbierane przez urząd państwowy.
Obok zakat, słowami kluczowymi w islamskim świecie biznesu są także wasta, w luźnym tłumaczeniu oznaczająca koneksje albo nepotyzm (choć stopniowo porzucane przez specjalistyczne koncerny międzynarodowe, to jednak dalej to zjawisko jest szeroko stosowane i akceptowane w regionie Zatoki Perskiej), oraz przede wszystkim riba.

otwarty koran na eleganckiej podstawce

Riba – bolączka bankowości

Riba zazwyczaj definiowana jest jako lichwa lub zyski w handlu lub biznesie uzyskane w niesprawiedliwy sposób – kosztem innych ludzi. W kulturze islamu istnieje zgoda co do tego, że riba jest zabroniona, jednak występują znaczne różnice w rozumieniu tego, co ona dokładnie oznacza. W jednych interpretacjach odnosi się do wszelkiego rodzaju oprocentowania transakcji, w innych zaś tylko do oprocentowania wyzyskującego.
Jednym z fundamentów bankowości islamskiej, czyli funkcjonującej zgodnie z prawem szariatu, jest właśnie zakaz riby. Skoro więc banki rezygnują ze stosowania oprocentowania kredytowi pobierania odsetek, w jaki sposób zarabiają pieniądze? Robią to za pomocą umów gwarantujących udział w zyskach. Jeżeli bank pożycza kapitał firmie, ta spłaca dług bez odsetek, ale dopłaca do tego część zarobionych pieniędzy. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo jednak nie osiągnie zysku, bank nie otrzyma dodatku do spłaty zadłużenia. Ta zasada sprawia, że pieniądze są inwestowane bezpośrednio w gospodarkę realną i teoretycznie nie dochodzi do działań spekulacyjnych na rynku.

Młoda tradycja

Historia bankowości islamskiej jest relatywnie krótka, jako że jej początek sięga XX wieku, choć instytucje oferujące, jak na tamte czasy zaawansowane, usługi finansowe istniały w kulturze islamu już około X wieku. Za początek globalnego systemu bankowości islamskiej uznaje się założenie w 1963 roku Mit Ghamr Savings Bank przez Ahmada El Najjara w Egipcie. Był to pierwszy bank funkcjonujący w oparciu o zasadę dzielenia zysku, w celu redukcji ryzyka akceptował jednak tylko 40% aplikacji o pożyczki biznesowe. Dopiero wpływ pieniędzy uzyskanych dzięki wydobyciu i sprzedaży ropy naftowej głównie przez państwa Zatoki Perskiej oraz tendencje re-islamizacyjne będące następstwem wojny Jom Kippur oraz kryzysu naftowego z 1973 roku spowodowały nagły rozwój bankowości islamskiej i rozprzestrzenienie jej na cały świat.
Współcześnie banki operujące zgodnie z prawem szariatu zlokalizowane są na całym świecie. Według raportu opublikowanego przez firmę PwC w 2013 roku, wartość islamskiego sektora finansowego miała osiągnąć wartość około 2,66 biliona dolarów w 2017 roku. Wśród podstawowych instrumentów finansowych zgodnych z prawem szariatu można wyróżnić:

  • Mudaraba – kontrakt powierniczy, w którym strony godzą się na podział ryzyka między siebie,
  • Musharaka – kontrakt, na mocy którego co najmniej dwa podmioty zakładają działalność gospodarczą i każdy wnosi kapitał, pracę, a także bierze czynny udział w zarządzaniu,
  • Murabaha – sprzedaż, w ramach której sprzedający towar przedstawia klientowi koszty wytworzenia produktu, a marża zysku ustalana jest obustronnie,
  • Idżara – kontrakt analogiczny do leasingu,
  • Qard Hasan – pożyczka, w której wysokość kwoty spłaconej i pożyczonej jest taka sama. Osoba spłacająca może oddać więcej, ale tylko dobrowolnie.

Biznes – dobre i złe praktyki

Wszystko, co jest dozwolone w kulturze islamu, nosi miano halal. Na drugim biegunie znajduje się haram – określenie czynów zabronionych. Halal dzieli się jeszcze na 4 podgrupy:

  • Wadżib – czyny obowiązkowe,
  • Mustahabb – czyny dozwolone i zalecane,
  • Mubah – czyny neutralne,
  • Makruh – czyny dozwolone, ale niezalecane.

Każdą działalność gospodarczą można zaklasyfikować do jednej z dwóch głównych grup. Na przykład, wybór profesji lekarza w społeczeństwie, w którym ich brakuje, będzie czynem wadżib, zaś zatrudnienie się jako rzeźnik postrzegane będzie jako makruh. Szczególnie ważną kategorią są czyny haram, gdyż one decydują o typach produktów i usług, które nie będą dostarczane społeczeństwu z uwagi na ich negatywny wpływ, według interpretacji religii, na więzi społeczne, rodzinne czy życie duchowe. Jako haram postrzegane są biznesy powiązane z między innymi.:

  • Alkoholem,
  • Hazardem,
  • Pornografią,
  • Produkcją wieprzowiny,
  • oraz naturalnie – pobieraniem odsetek.

Powyższe religijne zakazy mają realne przełożenie na ustawodawstwo w licznych państwach, gdzie dominującą religią jest islam. Przykładowo, sprzedaż alkoholu jest zakazana między innymi w Jemenie, Arabii Saudyjskiej, Sudanie, Iranie czy Pakistanie (nie dotyczy osób innego wyznania). Podobnie jest w kwestii hazardu. Szczególnie ciekawy jest przypadek Libanu, w którym hazard jest wprawdzie zakazany, ale istnieje pewien wyjątek od tej zasady. Dotyczy on Casino du Liban, kasyna zarządzanego przez spółkę państwową.
Sposób funkcjonowania zarówno bankowości, jak i ogółu biznesowych aktywności prowadzonych w świecie islamu z naszej perspektywy europejskiej może budzić zdziwienie. Znajomość tamtejszej kultury i tradycji w tym aspekcie może okazać się jednak cenną wartością. Po pierwsze, pokazuje alternatywne podejście do rozwiązywania pewnych ekonomiczno-moralnych zagadnień. Czy lepsze, to już kwestia osobistej oceny. Ponadto, świadomość reguł, niepisanych zasad, wagi tradycji w tej kulturze może poskutkować podpisanym kontraktem, zaś ignorancja w tym temacie – biznesową porażką.